Кацярына Дубовік: наш боль — гэта вельмі моцны клей

— Што вы цяпер робіце — можа, атрымалі якую-небудзь прэстыжную стыпендыю?

— Не, ніякіх стыпендыяў я не атрымлівала, бывалі рэзідэнцыі, выставы, а стыпендыяў не. Я, відаць, тыповая беларуска: заўжды думаю, што іншым, можа, важней і больш патрэбна, не варта займаць чыёсьці месца. Зараз працую над анімацыйным праектам, мяне запрасілі туды мастаком, і гэта мой першы такі досвед. Я не вельмі ўяўляю, што атрымаецца, але спадзяюся, будзе стылёва. А другі праект — я раблю кніжку «Чараўнік краіны Оз» для беларускага выдавецтва. Як бы дзіўна гэта ні гучала для цяперашніх часоў. Але пра гэта мы пагаворым, калі кніга выйдзе.

— Вы раней расказвалі, што наогул не любіце нічога паказваць у працэсе.

— Гэта такая прафесійная звычка ілюстратара, калі дакладна не ведаеш, ці выдавец ухваліць, калі будзеш выкладаць нешта падчас працы. Ды я і не люблю дзяліцца ў працэсе, бо гэта б выглядала так, быццам я патрабую меркавання ці ўхвалення ад інстаграмнага гледача. А паколькі гэта няпраўда, я гэтага не хачу рабіць. Я хачу прымаць рашэнне самастойна, незалежна ад меркавання публікі. Калі ты мастак-пачатковец, малады, пра цябе ніхто не ведае, то табе трэба прывабліваць увагу да сябе, а калі ты мастак, які ўжо даўно працуе, для цябе ёсць такая штука як патрэон, і навошта нешта паказваць бясплатна. Гэта ўжо прывілей, які кожнаму не мусіць быць даступны.

— Ілюстратар і мастак — гэта трэба размяжоўваць, ці гэта тое ж самае?

— Я на баку тых, хто размяжоўвае. Гэта не таму, што ілюстратар — нешта горшае, а таму, што часта недасведчаныя людзі ўспрымаюць ілюстратара як таго, хто будзе на замову нешта канкрэтнае рабіць паводле іхных пажаданняў. Ёсць мастацтва ілюстрацыі — гэта асобная плынь. Ёсць выставы мастакоў-ілюстратараў. Мне, напрыклад, ніхто не кажа, што дакладна я мушу рабіць, я вырашаю сама, гэта нармальная праца мастака. Таму мастакі хочуць так абараніцца, маўляў, я не ілюстратар, не буду проста выканаўцам любых дурацкіх пажаданняў, я мастак і маю ўласнае меркаванне.

— Вашыя працы часта змрочныя, нават страшнаватыя, ёсць людзі, якім гэтыя ілюстрацыі падаюцца не вельмі дзіцячымі.

— Я бачыла водгукі розныя на мае кнігі, не вельмі прыемныя таксама, цяпер гэта чамусьці змянілася, і я бачу шмат добрых водгукаў. Звычайна разумныя людзі не намагаюцца выпінаць сваё меркаванне і не спяшаюцца казаць, што ім нешта не падабаецца. Так робіць асаблівы тып людзей. Я заўсёды кажу: у вас ёсць вялізарны выбар, што можна купіць. У крамах дастаткова кніг з дзіцячымі малюнкамі на ваш густ. Можна проста зрабіць дапушчэнне, што не ўсе дзеці, не ўсе людзі — такія ж, як вы. Звычайна мае кнігі выходзяць невялікімі накладамі — 500, 1000 асобнікаў. Для кніг, якія я афармляю, 1000 — гэта максімум. Можна дапусціць, што на 1000 маіх непрыгожых кніг знойдзецца адпаведная колькасць дзіўных людзей, якім малюнкі будуць да густу. На Захадзе такога няма, там непрыстойна прыходзіць і казаць: «Мне не спадабалася». Яны лепш проста пройдуць міма.

— Выходзіць, вы часцей працуеце з заходнімі замоўцамі?

— Калі палічыць усё, што я зрабіла, то беларускіх праектаў было больш.

— Агулам праца з беларускімі выдаўцамі і заходнімі моцна адрозніваецца?

— Так, хаця ўсё залежыць ад канкрэтных сітуацыяў і людзей. Я не кажу пра ўсіх беларускіх выдаўцоў, я сутыкалася з цудоўнымі людзьмі, якія паважаюць чужую працу, але бывала і па-іншаму. Магчыма, тое, што я скажу, будзе нечаканасцю для беларускіх выдаўцоў, але звычайна мастакі размаўляюць паміж сабой. Гэта вельмі вузкае кола. Калі вы да некага ставіцеся дрэнна, то гэта ўсе ведаюць. Звычайна бывае проста непавага, непавага да чужой працы, да той працы, якую робіць мастак, ды не толькі ён. Над кнігай працуе шмат людзей. На Захадзе кожны чалавек у гэтым ланцугу ставіцца да іншых з павагай, ён ведае, што ён прафесіянал, які робіць цяжкую працу, і вакол яго такія ж прафесіяналы. Мне здаецца, у нашым асяроддзі такое стаўленне папросту адсутнічае. Да таго ж, напрыклад, у Беларусі часта ў гэтым ланцугу менш людзей. Няма арт-дырэктара, дызайнера — гэта ўсё робіць мастак. Выдавец робіць выгляд, што так і трэба, плоціць капейкі, а на развітанне кажа: «А мне твая праца не вельмі і падабаецца». Ну, дзякуй.

— Мы размаўляем пра гэта ў досыць спецыфічны момант, можна сказаць, трагічны для беларускай культуры, выдавецкай справы — выдавецтвы пазачынялі, шлях кнігі да чытача будзе яшчэ больш ускладнены.

— Я не лічу, што цяпер не момант, каб агучваць праблемы. Я, шчыра кажучы, наелася неагучваннем праблемаў. А як мы іх вырашым, калі не будзем гаварыць пра іх? Я лічу, што такая сітуацыя склалася праз тое, што саміх выдаўцоў вельмі мала, табе няма куды пайсці: і там не вельмі, і там не вельмі, але ўсё ж лепш, каб кніжка была, і ўсё адно да некага пойдзеш. І адтуль з’яўляецца такая разбэшчанасць, якая моцна псуе справу.

— Вы жывяце ў Амстэрдаме. Пасля 2020 года ў вашым жыцці нешта моцна памянялася?

— Усё памянялася. Людзі кажуць цяпер, што ў іх жыццё раздзялілася на «да 2022-га» і «пасля». А ў мяне — на «да 2020-га» і «пасля». Змянілася проста адчуванне гэтага свету, тое, што было, больш так не будзе. З пункту гледжання выдавецкай працы, для мяне нічога не змянілася. Апошняя мая кніга для беларускага выдавецтва была ў 2019 годзе, пазней былі толькі заходнія праекты, і вось цяпер новая замова. Аднак ёсць усведамленне, што тое, што сёння выдаецца — яшчэ большы цуд, чым раней. І ёсць асабістае адчуванне рэчаіснасці, Радзімы, дома, які губляецца ўвесь час. Усё стала значна складаней, чым раней. Калі нешта робіцца і атрымліваецца, яно набывае новы сэнс, не проста прыемна і кайфова ад зробленай працы, а ёсць усведамленне, што ты зрабіў гэта насуперак усяму.

— А беларусы ў замежжы цяпер сталі інакш сябе паводзіць?

— Так, падаецца, да 2020 года беларусы ў замежжы намагаліся хутчэй асімілявацца, але цяпер ёсць шмат рэчаў, якія нас аб’ядноўваюць і звязваюць. Гэты боль, які ўвесь час людзі перажываюць, — гэта вельмі моцны клей. Калі размаўляеш з еўрапейцамі, яны спачуваюць, могуць падтрымліваць, але яны не разумеюць цябе так, як людзі, якія праз гэта праходзяць. І гэта нармальна, яны не мусяць гэта разумець, бо гэтая сітуацыя ў прынцыпе не для людзей. Я вельмі радая, што ў іх такога няма. Калі б ва ўсіх быў такі досвед, гэта быў бы вельмі хворы свет. А ён і так не надта здаровы. Але ў беларусаў усё атрымаецца. Беларусы ўжо аднойчы даказалі, што яны класныя людзі, яны такія былі, і я не бачу, чаму яны не мусяць такімі заставацца.

— Калі пачалася вайна, украінскія мастакі вельмі творча адгукаліся на ўсе падзеі, з’явілася безліч моцных карцінаў, гэта выглядала таксама як арт-тэрапія для саміх мастакоў. А як вы ў творчасці перапрацоўваеце траўмы?

— Калі пачаліся ўсе страшныя падзеі, я зрабіла серыю працаў, гэта не была замова, гэта была патрэба. Таму гэта і называецца мастак, а не проста ілюстратар.

— Давайце вернемся да кніжак.

— Кніжкі для мяне — не зусім камерцыйныя замовы, бо за кніжкі вельмі мала плацяць. Каб зрабіць нармальную кнігу, трэба вельмі шмат перапрацоўваць. Я маю на ўвазе, па колькасці ілюстрацый, па часе.

— А калі кніга не падабаецца?

— Ну, што значыць «не падабаецца»? Вядома, калі там нешта па сэнсе не падабаецца, кшталту, «давайце славіць шавінізм», або рэчы, у якія я не веру, — я ад гэтага буду адмаўляцца. Я адмаўлялася, напрыклад, ад рэлігійных праектаў, адразу сказала «не». У той жа час з сучаснымі аўтарамі ў мяне такія стасункі звычайна, што, калі я бачу нешта ў тэксце, што мне не падабаецца, я магу параіцца, прапанаваць нешта памяняць.

Потым паступова адбываецца пагружэнне ў кнігу, у персанажаў. Добрая праца з персанажам — перажыванне яго ролі, ты быццам бы трохі з ім жывеш. Я распрацоўваю персанажаў, прыдумляю тэхніку, далей прыдумляю сітуацыі, кампазіцыі. Першыя ілюстрацыі такія няўпэўненыя — не ведаеш, ці гэта яно, ці спрацуе, ты ідзеш па цёмным лесе. Потым яно становіцца ярчэйшым. З «Чараўніком з краіны Оз» я ўжо прайшла гэты этап, спадзяюся, будзе не вельмі дрэнна.

— У вас была замова, якая яшчэ не прыйшла, замова-мара?

— Тое, што я марыла зрабіць, я зрабіла. Я заўсёды лічыла, што Джордж Оруэл — гэта праца мары. І летась я яе зрабіла. Гэта і важная кніга, і вобразы ў ёй класныя, і сам тэкст даволі візуальны, не тое, што няма чаго прыдумаць, намаляваць. Я даволі многа раблю дзіцячых кніг, і калі прыходзіць замова на дарослую кнігу, гэта вельмі крута. Ад такога не адмаўляюцца.

— Гэтае інтэрв’ю будзе спадарожнічаць гайду пра беларускае мастацтва. На правах рэкламы вашых калег, ці можаце нам параіць, на каго з беларускіх мастакоў звярнуць увагу?

— Мне здаецца, што Стася Сакалоўская — вельмі недаацэненая мастачка. Вельмі тонкая, вельмі ўнікальная для Беларусі.