Як гэта працуе: Балонскі працэс

Калі каротка, гэта шэраг сустрэч і пагадненняў паміж еўрапейскімі краінамі, скіраваных на збліжэнне і гарманізацыю сістэм адукацыі ў розных дзяржавах дзеля стварэння адзінай Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі (EHEA). Упершыню такая сустрэча адбылася ў 1999 годзе ў Балонскім універсітэце, і тады ў ёй удзельнічала 29 краін. Сёння такіх краін 49, але ёсць нюанс*. Першапачаткова амбіцыі Балонскіх рэформаў зводзіліся да разбудовы магутнай агульнаеўрапейскай эканомікі ведаў, бо навука і інавацыі — гэта крыніца эканамічнага росту.

* На паседжанні ў Страсбургу ў красавіку 2022-га было прынята рашэнне прыпыніць правы прадстаўніцтва Беларусі і РФ у EHEA. (То бок Беларусь не «выключылі» з працэсу, а менавіта «прыпынілі» яе паўнамоцтвы).

• Балонская архітэктура вышэйшай адукацыі — увядзенне двухцыклавога навучання: бакалаўрыяту (undergraduate) і магістратуры (graduate). Першы доўжыцца не менш за 6 семестраў, а другі (3-4 семестры) павінен весці да атрымання ступені магістра або доктара.
• Акадэмічная мабільнасць і свабода: то бок вы можаце павучыцца/папрацаваць у іншым універсітэце ў сваёй ці несваёй краіне, пры гэтым пройдзеныя курсы па сістэму «крэдытаў» будуць залічвацца па вашым асноўным месцы навучання.
• Студэнцкае самакіраванне — права саміх студэнтаў фармаваць выбарныя органы і рэальна ўплываць на жыццё і адукацыйны працэс свайго ўніверсітэта.
• Выбарнасць курсаў — не стандартызаваны «вучэбны план», а выбраныя студэнтамі дысцыпліны, кожная з якіх мае пэўную колькасць «крэдытаў», заснаваных на ECTS (European Credit Transfer System) — назапашвальнай сістэме, здольнай працаваць у рамках канцэпцыі «навучанне на працягу ўсяго жыцця».
• Партнёрства студэнтаў і адміністрацыі — рэальная свабода і забеспячэнне права як студэнтаў так і выкладчыкаў на стварэнне грамадскіх аб’яднанняў (і як вынік, адмена артыкула 193.1 КК РБ — незаконная арганізацыя дзейнасці грамадскага аб’яднання, рэлігійнай арганізацыі або фонду альбо ўдзел у іх дзейнасці).
• Забеспячэнне паспяховага працаўладкавання выпускнікоў універсітэтаў за кошт таго, што ўсе акадэмічныя ступені і іншыя кваліфікацыі павінны быць арыентаваныя на рынак працы.

Беларусь далучылася да Балонскага працэсу толькі ў 2015 годзе, падпісаўшы Дарожную мапу, абавязаўшыся гэтым рэфармаваць сістэму вышэйшай адукацыі, набліжаючы яе да еўрапейскай. І толькі пасля выканання Дарожнай мапы наша краіна мусіла стаць паўнавартасным удзельнікам Балонскага працэсу (спойлер: так і не стала).

Ёсць падазрэнне, што беларускія афіцыйныя ўлады і чыноўнікі ад універсітэтаў імкнуліся далучыцца да Балонскага працэсу не таму, што надта клапоцяцца пра самакіраванне студэнтаў, аўтаномію ўніверсітэтаў або акадэмічныя абмены — галоўнай прычынай была магчымасць прадаваць замежным студэнтам (з іх каля 55% складалі навучэнцы з Туркменістану) той факт, што нібыта іх дыплом — дыплом краіны з Еўрапейскай прасторы вышэйшай адукацыі, адпаведна, галоўнай (і ці не адзінай) задачай было прыцягваць грошы ў бюджэт.

Выязная мабільнасць працавала вельмі слаба: за 4-6 гадоў вучобы толькі лічаныя студэнты мелі магчымасць павучыцца за мяжой, пры гэтым яны часта сутыкаліся з перашкодамі: ад не надта прыемных чаяванняў у кабінеце ідэолага да незалічэння пройдзеных у замежных універсітэтах курсаў і неабходнасці здаваць усё наноў. Таму часцей студэнты знаходзілі нейкія праграмы самастойна і бралі акадэмічны адпачынак, каб падчас яго павучыцца ва ўніверсітэце. А выкладчыкі бралі дні «за свой кошт», каб паўдзельнічаць у навуковай канферэнцыі за мяжой — цалкам за ўласныя грошы і з абавязкам адпрацаваць прапушчаныя дні, за якія ім не плацілі заробак.

Сярод абавязальніцтваў Беларусі ў Балонскім працэсе значылася стварэнне незалежнага агенцтва кантролю якасці. У Беларусі гэтую функцыю выконвае дэпартамент Міністэрства адукацыі. Але — фокус-покус! — гэтая структура не можа выносіць прадпісанні ведамству, у склад якога ўваходзіць.

Паводле Грамадскага Балонскага камітэту, з усёй Дарожнай мапы Беларусь выканала толькі пару пунктаў, і гэта былі збольшага касметычныя змены, а ў прынцыповых момантах (як акадэмічныя свабоды і аўтаномія, выбары рэктара, рэформа размеркавання) не адбылося ніякіх зменаў.

• Балонскі працэс мае каштоўнасці, але не мае прапісаных механізмаў, як іх абараняць; у ім няма інструментаў наўпроставага дзеяння, якія б дазвалялі вырашаць праблемы ў краінах-удзельніцах.
• Засяроджанне на бакалаўрыяце і малая ўвага да graduate studies. Але менавіта постбакалаўрыят судакранаецца з навукай і інавацыямі, так неабходнымі для эканамічнага росту.
• Часта абавязальніцтвы прапануюцца са значнымі агаворкамі, якія па сутнасці абнуляюць саму рэкамендацыю. Напрыклад, у Стратэгічным плане было сказана: «У выпадку, калі вышэйшыя заканадаўчыя і выканаўчыя органы РБ пачнуць уносіць змены ў праграмную палітыку развіцця сацыяльнага сектара, Міністэрства адукацыі РБ можа змяніць умовы імплементацыі мер, пазначаных у дадзеным Стратэгічным плане дзеянняў». Іншымі словамі, калі беларускія ўлады вырашалі, што няма сэнсу выконваць заяўленыя абавязальніцтвы, то гэта было дастатковай падставай для таго, каб гэтага не рабіць.

Калі мы збіраемся жыць сярод еўрапейскіх народаў, то было б няблага гаварыць з імі на адной мове: каб у нас была магчымасць узяць, напрыклад, курс урбаністыкі замест «ідэалогіі беларускай дзяржавы» або «гісторыі ВАВ»; дзяліцца ўражаннямі, як прайшоў Erasmus і колькі сяброў з розных краін мы прыдбалі падчас гэтага абмену; займець кваліфікацыю, арыентаваную на еўрапейскі рынак працы; і ўрэшце, каб не пужаць людзей гісторыямі пра тое, што рэктараў універсітэтаў прызначае прызідэнт, а за ўдзел у студэнцкай арганізацыі можна трапіць за краты.

Як казаў класік, можа, Балонскі працэс — гэта не ідэальная сістэма, але лепшай свет яшчэ не прыдумаў.