«Маляваны дыван — мой сродак камунікацыі»

Дадзены момант

Я цяпер раблю тое ж, што ўсе: спрабую выжыць і захавацца, па магчымасці, атрымаць ад усяго гэтага нейкі плён у выглядзе самаадукацыі.

Напрыклад, зараз вельмі спрыяльны час, каб з іншага боку паглядзець на тую ж літаратурную класіку. Нехта пісаў, што падзеі 2020 года знялі бар’еры ва ўспрыманні галоўных тэзаў з літаратуры пачатку ХХ стагоддзя: Купалы, Коласа, Цёткі і г.д. Я скажу больш: інакш успрымаецца літаральна ўсё. Мы атрымалі свой уласны моцны досвед, нам ёсць самім пра што сказаць. І мы цяпер здольныя зразумець тое, што яшчэ ў школе падавалася далёкім. Але трэба не толькі шукаць нейкія паралелі і падабенствы. Важна дакладна выяўляць і адрозненні, каб разумець, куды ідзе працэс і што рабіць, каб скарэктаваць ягоны напрамак альбо паскорыць яго рух.

А калі шукаць толькі падабенствы, ёсць спакуса сказаць: «Гісторыя паўтараецца, ты не чакай, сюрпрызаў не будзе». А гэта лухта, канечне ж. Карацей, раю шмат чытаць рознага і ўсялякага і аналізаваць. Ставіцца крытычна.

Не смяшыце бога

Калі верыць Ніцшэ, бог памёр у 1881 годзе. Але каб ён тады выжыў, напачатку 2020-га ён ужо дакладна б памёр ад смеху, паслухаўшы пра нашыя планы, жаданні і маршруты. Зараз фізічна я ў Варшаве. Так, планы былі зусім іншыя. Але маємо те, що маємо, як кажуць украінцы.

Рэйтынг мастацкіх прастораў

Мой погляд на прастору для мастацтва просты: найлепшая прастора тая, дзе ёсць людзі і менш бар’ераў для ўзаемазносінаў з імі. Для мяне гэта – бадай, адзіная каштоўнасць у публічнай дзейнасці мастака. Без такой патрэбы можна выдатна працаваць «у шуфлядку» і нікому нічога не паказваць.

У мяне такі рэйтынг прастораў:

1. Інтэрнэт
2. Стрыт-арт
3. Грамадскія прасторы (кавярні, тэатры ды інш.)
4. Галерэі і музеі

Растлумачу па чарзе:

Інтэрнэт. Тут «ахоп» большы, чым можа даць якая-кольвек выстава. Тут таксама ёсць магчымасці для хуткай камунікаціі. Мінус – твае працы шмат страчваюць у выглядзе маленечкага фота на экране смартфона. Я злавіў сябе на тым, што часам здымаю у працэсе працу на тэлефон і потым карэктую, каб яна на экранчыку выглядала больш-менш зразумела.

Стрыт-арт. Працэс працы ў стрыт-арце – публічны. Аніякага інтыму ўтульнай майстэрні. Усе хібы бачныя і імгненна атрымліваюць крытыку, аж пакуль іх не выправіш. Гэта адрэналін, гэта размовы з людзьмі, якія маюць нейкія правы на гэтую прастору. І з гэтае прычыны людзі больш вольныя ў выказваннях і інтэрпрэтацыі твайго твору. У публічнай прасторы мастак і глядач роўныя, і гэта файна.

Такі кайф немагчыма атрымаць у нашых галерэях ці музеях. Бо яны ў нас наўпрост не засвоеныя грамадствам. У музеях – эфект «не дыхайце на шэдэўр», у галерях – «ой, тут нейкая свая тусоўка, лепей не пытаць нічога, бо падумаюць, што я дурны».

Пра выставы амаль не пішуць журналісты і блогеры. Туды цяжка прывесці людзей, калі яны не твае сябры. Я заўважаў, што пра самы годны праект у музеі выйдзе, можа, адзін артыкул у адным выданні, а пра любое графіці напішуць літаральна ўсе: ад анлайнера да «чая з варэннем». Бо графіці знаходзіцца ў грамадскай прасторы. Вакол абы-якой інтервенцыі ў гэтую прастору адбываецца сапраўдная дыскусія пры ўдзеле розных сацыяльных групаў. А галерэі – гэта быццам бы і не агульная прастора, а месца для выбраных. Таму для мяне сёння гэты пацыент хутчэй мёртвы, чым жывы.

У мяне сапраўды атрымаліся «гастролі». Мяне запрашалі, і я ехаў. Гэта была прыватная галерэя Юліі Стратовіч с функцыяй адукацыйнай прасторы ў Варшаве, два тэатры у Беластоку і Кракаве, шматфункцыянальная прастора-кавярня Autarkia ў Вільні, где можна рабіць artist-talks з бутэлькай піва ў руцэ. Зараз упершыню адчыняецца выстава ў спецыялізаванай галереі ў Варшаве. Паглядзім-пабачым.

Знаёмства з дыванамі

Фабрычны дыван з ГДР быў у маёй бабулі ў Рагачове. У раннім дзяцінстве над маім ложкам вялі размовы Шэры Воўк з Чырвоным Каптурком. Потым у Віцебску перад уступнымі іспытамі я хадзіў да рэпетытара па малюнку, у ягонай кватэры былі два арыгіналы Язэпа Драздовіча, якія ён сам знайшоў і адрэстаўраваў. Некалькі месяцаў я бачыў, як яны ўздзейнічаюць на прастору. І гэта не эфект карціны на сцяне. Дываны ўплываюць на пакой больш радыкальна. Потым былі выпадковыя візіты у музеі Браслава, Глыбокага і Заслаўя. Потым – набыццё альбома і жаданне зрабіць копію дывана Алены Кіш для сябе. Але копію было рабіць нецікава. Я дадаў да «раю» Кіш Адама з Евай Мазача, і пайшло-паехала.

Алена Кіш – не большая прымітывістка, чым Марк Шагал

У мяне сваё стаўленне да Алены Кіш. Калі я ўпершыню яе ўбачыў, гартаючы альбом, скажу шчыра, я падумаў, што гэта нейкая мясцовая варыяцыя Пікаса. Так, я спыніўся на гэтай старонцы альбома і падумаў пра Пікаса. Я ні халеры не ведаў пра Кіш і ейны лёс, я проста ідэнтыфікаваў ейны твор як сучаснае мастацтва ХХ стагодзя. Потым я паглядзеў файны фільм «Маляваны рай» Галіны Адамовіч, дзе была каштоўная думка пра наяўнасць пачуцця ўнутранай свабоды ў асобе аўтаркі. І гэта, на мой погляд, галоўнае – ейны стрыжань. Мне не падабаецца, што з Кіш робяць яшчэ адну ахвяру савецкай сістэмы, чарговую творцу-самагубцу. У першую чаргу яна – моцная мастачка прыроднага паходжання з вялікай літары М. Алена Кіш ненаўмысна, але зламала межы жанру народнага мастацтва. Яна для мяне не большая прымітывістка, чым Марк Шагал. Проста мастачка. Не варта адносіць яе да прымітывістаў альбо да дэкаратыўнага мастацтва.

Для чаго маляваць па дыванах

Для мяне маляваны дыван – гэта не зусім жанр. Гэта сродак камунікаціі. Як мова. Я не стылізую свой жывапіс пад дываны, я насамрэч пішу дываны: ствараю аб’екты, якія могуць выконваць функціі дывана альбо шпалераў, але пры гэтым несці актуальныя сэнсы, прынамсі для мяне і тых, хто згодны плаціць за гэта грошы.

Я ўзяў агульныя каноны жанру маляванага дывана, а не асобных аўтараў і іх матывы. Няма ніякага сэнсу капіяваць матывы, калі яны ўласна табе не блізкія. Гэта не шчыра. Я ж не жыву ў вёсцы першай чвэрці ХХ стагоддзя. Ну які можа быць райскі сад у маім выпадку?

Безназоўныя аўтары маляваных дываноў выкарыстоўвалі копіі альбо аўтарскія інтэрпрэтацыі вядомых твораў мастацтва, якія былі ім тады даступныя. У першай палове ХХ стагодзя яны мелі доступ адно да рэпрадукцыяў вядомых мастакоў, малюнкаў з газетаў, не грэбавалі рэкламнымі ілюстрацыямі. Тая ж Кіш яўна бачыла народны жывапіс на сценах цэркваў і адтуль ўзяла львоў, якіх ні яна, ні аўтары таго жывапісу жыўцом не бачылі. Дарэчы, Шагал падсілкоўваўся з тых жа самых крыніцаў: паглядзіце на абразы з віцебскага царкоўна-археалагічнага музею і зразумееце, што Шагал – гэта беларускі народны іканапіс, памножаны на кубізм і падзелены на экспрэсіянізм. У мастачкі Ніны Бохан ёсць дыван, змаляваны з іконы Юрыя-Змеяборца, але яна замяніла цмока на барса ды прыбрала німб, каб зрабіць з рэлігійнага сюжэту свецкі.

Я раблю прыкладна тое ж самае. Я выкарыстоўваю пазнавальныя для людзей матывы, але распавядаю з іх дапамогаю зусім іншыя гісторыі. Дзеля сэнсаў, а не дзеля сцёбу. Сцёб у мяне таксама сродак, а не самамэта. Я працую над кожным дываном даволі шмат часу. Спачатку я думаю пра нейкую праблему ці гісторыю. Потым фіксую вобраз на паперцы. Потым – эскіз. Потым – праца над уласна дываном. Я нават грэбую прафесійнымі фарбамі. Я выкарыстоўваю танныя фарбы з будаўнічых крамаў.

Прыёмы прымітывістаў – гэта таксама толькі прыёмы, а не матывы. Гэта больш пра пэўную свабоду ад правілаў кампазіцыі, гармоніі, суадносінаў аб’ектаў па памерах. Свабода ад абмежаванняў наступстваў мастацкай адукацыі – таксама сродак каммунікацыі.

Навошта тлумачыць дываны

Тэкст-тлумачэнне – гэта спосаб знізіць ці наогул зняць бар’ер паміж мастаком і гледачом. Часам пішуць: «О, каб усе так тлумачылі!» Я разумею такіх людзей. Яны цікавяцца мастацтвам, але калі мастакі размяшчаюць тэксты да працаў, нават я часам гуглю кожнае трэцяе слова. Бо тэкст там – ён не для гледача, а для куратара ці мастацтвазнаўцы. А чалавек яшчэ больш адчувае сябе дурнем і застаецца у ролі пасіўнага гледача.

Часам мне пісалі: «А-а-а, навошта гэтыя тэксты? Твой твор – самастойны суб’ект, я бачу ў ім зусім іншае». Я пытаю: «Акей, а што вы там бачыце?», і мне адказваюць. Мне цікава, і я разумею, што каб я не напісаў той спрэчны для кагосьці тэкст, размовы б не адбылося. Маё тлумачэнне – гэта не частка твора, а частка маёй рэакцыі на тое, што атрымалася. Маё тлумачэнне мае не больш вагі, чым тлумачэнне дзядзі Васі з Дзятлава.

Крытыкі і прэтэнзіі

Графіці з Гадзілай у вышыванцы абмяркоўвалі паўсюль, дзе былі ўключаныя каменты да навіны. Прычым у Вконтакте, каментах t*t.by было значна больш разумення, пра што я кажу, чым у суполцы адэптаў слушнай беларушчыны. Гэтак, сцвярджалася, што я раблю нейкі гвалт з сакральнага мастацтва. Што я парушаю нейкія правілы, якія былі зацверджданыя тымі, хто быў адказны за адраджэнне цікавасці да маляваных дываноў і вышыванак. Прыватызацыя права на спадчыну адбылася, але я не заўважыў, кім, чаму і калі.

Што я адказваю на крытыку

Спадчына. Яна па вызначэнні – агульная. Нацыянальная спадчына – не нейкая новая зямля, якую адкрыў нейкі ўмоўны Калумб і, паставіўшы там крыж, зацвердзіў сваё права ўсталёваць правілы паводзінаў на той зямлі для ўсіх паслядоўнікаў.

Інтэрпрэтацыі. Уся рэальная інфа пра тую ж Алену Кіш займае паўстаронкі дробнага тэксту. Мы насамрэч анічога не ведаем пра тое ці іншае ў гэтым мастацтве. А тое, што нібыта ведаем, – гэта нашае ўспрыняцце і нашая інтэрпрэтацыя таго, часткай чаго мы ніколі не былі. Таму ўсе інтэрпрэтацыі роўныя, і чым іх больш па колькасці і нават якасці – тым лепш.

Сакральнасць. Мая любімая тэма. Тэзіс пра сакральнасць маляванак прыйшоў з нейкага артыкула 90-х. Яго прынялі і распаўсюдзілі, не прафільтраваўшы звычайным крытычным аналізам. Калі маляванкі былі сакральныя, чаму іх дагэтуль знаходзяць у выглядзе меху для бульбы ці падсцілкі на падлозе? З іконамі такое чамусьці не адбывалася. Па мне, у нашых продкаў маляванкі былі не больш сакральныя, чым туркменскі дыван, скручаны за сафой у мамы. Гэта мы іх зрабілі сакральнымі, не пытаючыся згоды аўтараў.

Я трымаюся ідэі, што сакралізацыя – гэта смерць для спадчыны. Я да гэтай думкі не адзін год прыходзіў. Спадчына мусіць быць ва ўжытку ва ўсіх сэнсах. Сакральным аб’ектам не карыстаюцца, пра яго не дыскутуць, яго па-сапраўднаму не даследуюць: з ім жа ўсе ясна – ён сакральны. Не можа ж вернік падысці да святара каля Жыровіцкай Маткі Боскай за словамі: «А яна праўда нерукатворная?»

Возьмем хаця б мову. Мова – нашая сакральная нацыянальная каштоўнасць. Акей. Але як гэта адбіваецца на стаўленні людзей? Тут – альбо размаўляй як Купала ці хаця б як тая вядучая з «Тэлебарометра», альбо не ганьбі мову, гавары па-руску. І што, такое стаўленне неяк спрыяе яе масаваму ўжытку? Я фігеў ад Мікіты Мелказёрава, які рабіў першы выпуск на мове як нешта надзвычайнае, браў урокі, шмат анонсаў. Быццам ён не выпуск на мове робіць, а малекулу на атамы рашчапляе. А гэта – з прычыны таго, што шмат людей, не шкадуючы сябе, буляць тых, хто першы раз нешта піша ці гаворыць на беларускай мове, робячы натуральныя памылкі. Альбо прыцягваюць да факту пераходу на мову такую ўвагу, што іншым разам ты лепш прамовіш па-расейску, калі не прагнеш такой увагі.

Менш відавочны прыклад. Руіны цэркваў і касцёлаў у гарадах і вёсках. Мы прызвычаліліся думаць, што яны ў такім стане выключна праз дзейнасць камуністаў. Насамрэч большасць гэтых будынкаў стаяць незапатрабаваныя і разбураюцца прыродай праз тое, што іх не выкарыстоўваюць каля 100 гадоў. І цяпер не лепш: праз першапачаткова сакральную функцыю мы не можам нават уявіць іншыя функцыі для выратавання і захавання аб’екта. А адноўленая царква ці касцёл у тым ці іншым регіёне нікому ўжо не патрэбныя, бо там проста няма людей, каб утрымлівать аб’ект у належным стане. Таму яны, гэткія святыя і сакральныя, працягваюць гінуць.

Урэшце, што мы атрымалі з таго, што нашыя бацькі сакралізавалі, напрыклад, уладу?

Чым краіна адрозніваецца ад дзяржавы

Ёсць праблема ў разуменні тэрмінаў «краіна» і «дзяржава». Каб тыя, хто вучыць расейцаў не казаць «Белоруссия», мэтанакіравана правілі тых, хто блытае гэтыя паняцці, шмат чаго было б больш зразумелым.

Краіна – гэта ўсе, што ўяўляе сабой Беларусь і беларусы ўсю сваю гісторыю. Яна не пачынаецца ў 1918, 1945 альбо у 1991 і не сканчаецца дзяржаўнай мяжой.

А дзяржава Беларусь – гэта сістэма кіравання. Проста сукупнасць нейкіх органаў, якія працуюць па нейкіх прынцыпах. Дзяржава абмежаваная межамі, у ідэале – жорсткімі законамі (ха-ха).

Тэрміны «краіна» і «дзяржава» адрозніваюцца прыкладна як планета Зямля ад марской свінкі. Краіна – гэта нешта глабальнае, складанае, вельмі разнастайнае. Дзяржава (без крыўдаў) – даволі просты і тупы прадмет.

Калі адна вядомая асоба кажа: «Я стварыў гэтую краіну» – гэта насамрэч азначае, што тая асоба стварыла пушчы, лясы, палі, рэкі і азеры, саміх беларусаў, прыдумала іх мову і ўсе дыялекты, пабудавала ўсе гарады, напісала ўсе кнігі, зрабіла ўсе вынаходкі і адкрыцці, склала ўсе песні і гэтак далей. Насамрэч тая асоба зрабіла толькі дзяржапарат, які зараз не выконвае нават сваіх базавых функцый.

Тое, куды адкоціцца альбо прыкоціць Краіна Беларусь, а таксама тое, спыняцца, запаволяцца альбо паскорацца працэсы – гэта залежыць ад нас, а не ад дзяржавы, як бы яна гэтага не хацела. Мне здаецца, зараз працэс крыху запаволіўся. Але толькі на бягучы момант – на тое ён і працэс.

Мастакі як коткі зімой на каналізацыйным люку

Я сумняюся ў існаванні мастацкай супольнасці ў агульным сэнсе. Неяк казаў: мастакі як коткі зімой на каналізацыйным люку. Суіснуюць адно з адным, але не надта ўзаемадзейнічаюць.

У маім разуменні мастакам і раней, і зараз не хапае таго ж самага, што і грамадству: пачуцця ўласнай суб’ектнасці. Прычым зараз грамадства нават перамагае з лікам 3:0.

Гістарычна ў часы БССР мастацтва падтрымлівала дзяржава. Мастакі мелі статусы, майстэрні, дзяржзамовы, ганарары. Некаторыя траплялі ў дэпутаты Вярхоўнага Савета. Пасля 1991-га мастакі апынуліся ў стане няўлоўнага каўбоя Джо, які няўлоўны, бо нікому не патрэбны.

Мастацтва стала непатрэбным дзяржаве, што падтрымлівала на блакадным мінімуме толькі музеі, некалькі галерэяў з савецкіх часоў і дамы рамёстваў у рэгіёнах. Кантролю за дзейнасцю мастакоў не было: дзяржава не бачыла ад іх небяспекі, як, напрыклад, ад музыкаў, якія траплялі ў «чорны спіс». У нас нават не сфармаваўся клас «праўладныя мастакі», такіх ёсць адзінкі. Мы для дзяржавы збольшага не існавалі.

З іншага боку, мастакі былі не надта патрэбныя і грамадству: згодна з сацыялогіяй, толькі каля 4% грамадзян рэгулярна ходзяць у галерэі і музеі.

У 2020-м быў бум «пратэснага мастацтва», але тут быў такі момант, што мастакі ўзялі функцію «абслугоўвання» грамадства, рэагуючы на кожную падзею. Як толькі пратэст перастаў мець бачныя формы, мастакі пачалі таксама знікаць. Шмат хто з мастакоў пазбягае браць на сябе адказнасць за вытворчасць новых зместаў, сэнсаў. Яны хаваюцца ў агульнаграмадскай дзейнасці: прыцягненне ўвагі да той ці іншай праблемы і гэтак далей. Пра зместы і сэнсы думаюць літаратары ды часам музыкі. І тут, мне здаецца, праблема больш у нашых галовах, а не ў рэпрэсіўнасці дзяржмашыны. Дзяржава як не заўважала мастакоў 30 гадоў, так і не збіраецца іх заўважаць. Пакуль яны самі не пачнуць успрымаць сябе як актараў.