Абсалютная ўлада роўнасці

Нядаўна для аднаго твора я збірала матэрыял пра значных для нашай гісторыі асоб і чытала артыкул пра Палуту Бадунову на «Будзьме». «…Самаахвярная жанчына, якую зламаў не пераслед польскіх і савецкіх уладаў, а зняверанне і здрада былых паплечнікаў…» Часам мне падаецца, што крохкую сучасную беларускую літаратуру зламае не закрыццё выдавецтваў, арышты літаратараў і абмежаваны доступ да аўдыторыі…‍

Сёння я думаю: можа і да лепшага, што ў сучасных беларускіх аўтараў і аўтарак не дужа вялікая аўдыторыя, што ў большасці сваёй нашыя новыя чытачкі і чытачы, з якімі мы пазнаёміліся дзякуючы пратэстам у 2020 і 2021 годзе, не чытаюць фэйсбук. Таму што іх, для каго сучасная беларуская літаратура стала адкрыццём, хто толькі пачаў знаёмства і знаходзіцца на стадыі радасці ад сустрэчы, магла б «зламаць» колькасць канфліктаў і скандалаў на квадратны метр літаратурнага працэсу.‍

Мінулым летам мы з маім сябрам-уцекачом з Беларусі гулялі па Кіеве і гутарылі пра ліберальныя каштоўнасці. Спрэчка завязалася праз нешта непаліткарэктнае, за што я ўпікнула сябра. Нешта расісцкае, падаецца, я не ўзгадаю цяпер, але ягоны аргумент палягаў у тым, што нават калі ён падтрымлівае ліберальныя каштоўнасці, тое, як яны насаджаюцца і як мала пакідаюць свабоды для сумневу і аналізу, для меркавання, адрознага ад агульнапрынятага, а значыць, бяспечнага, выклікае ў ім жаданне супраціўляцца. Я абуралася і не разумела. Я зразумела яго, калі выйшла канчатковая праграма фестывалю беларускай інтэлектуальнай кнігі «Прадмова». І з яе «зніклі некаторыя раней анансаваныя ўдзельнікі» — беларускія і ўкраінскія. Арганізатары працягвалі настойваць, што мастацтва «не ведае межаў і мусіць быць даступным людзям незалежна ад праблемаў палітычнага ці міжнароднага характару»…‍

Фестываль «Прадмова» праводзіўся тройчы: у 2018, 2019 і нават увосень 2020, у розных гарадах Беларусі — гэта было вельмі важнай яго рысай. Першы фестываль адбыўся ў траўні 2018 года і заяўляўся як «крытычны агляд зробленага на беларускім кніжным рынку за апошнія гады, спроба адшукаць адказы на пытанні: куды мы мусім рушыць далей? ці мае будучыню беларуская інтэлектуальная кніга? у якіх традыцыях і варунках мы знаходзім сябе зараз?» На імпрэзах — а гэта былі чытанні, дыскусіі, майстар-класы і г.д. — сапраўды адчувалася, што гэта ўсё пра нас і для нас. Я ганарылася, калі мяне запрашалі на ім выступіць, таму што такім чынам умацоўваліся сувязі з чытачамі і чытачкамі, а таксама ўнутры культурніцкай прасторы.‍

Калі 24 траўня 2022 года я адкрыла праграму фестывалю, то прабеглася па ёй хуценька і, убачыўшы імёны дарагіх людзей, калег і каляжанак, адчула цеплыню і радасць. Мне нават не прыйшло ў галаву, што там нешта можа быць не так, бо я давярала арганізатарам. Таму і не заўважыла сярод удзельнікаў імя Антона Доліна, расейскага кінакрытыка, галоўнага рэдактара часопіса «Искусство кино», які выпусціў пяты нумар у 2021 годзе ў падтрымку беларускага пратэсту. Я ніколі не чула пра яго, пакуль не прачытала каментары пад пастом Вольгі Шпарагі. Яны адкрываліся рытарычным пытаннем Тоні Сніжко: «Як бы мы наогул пабудавалі беларускую культуру без Антона Доліна?» Гучалі аргументы ў абарону Антона Доліна і асуджэнне cancel culture. Гучалі аргументаваныя довады, чаму яго не варта было ўвогуле запрашаць. Але тое, што адбылося далей, — не пра Антона. Гэта пра нас.‍

Беларускія незалежныя літаратурныя фестывалі для мяне асабіста заўжды былі больш пра сяброўства, адчуванне бяспекі і нават сям’і. За адсутнасцю вялікай чытацкай аўдыторыі, тое пачуццё бяспекі было самым каштоўным. Я давярала — арганізатарам і калегам, нават калі паміж намі адбываліся канфліктныя сітуацыі, бо ў маштабах апошніх двух гадоў усе тыя сітуацыі для мяне не вартыя таго, каб нават думаць пра іх.‍

Я назірала, як то там, то сям дзеячы і дзяячкі беларускай культуры выказваюцца на гэтую тэму. Упор рабіўся на тое, што варта падтрымаць украінцаў і мяняць адносіны з «рускасцю». Што ў сітуацыі вайны падтрымка ім патрэбная больш, а таксама што ў сітуацыі абмежаванага рэсурсу маску надзяваюць спачатку на сябе — то бок найперш дбаюць пра беларускіх творцаў. 25 траўня каманда «Прадмовы» ўзяла тайм-аўт, і я падумала: вось яно, вось што значыць прыслухацца да меркавання супольнасці, разам з якой і дзеля якой робіш фестываль. Напэўна, калі ўзнікла столькі пытанняў да ўдзелу некаторых расейскіх прадстаўнікоў, то варта задумацца. Дакладней, большасць пытанняў былі да патэнцыйнага ўдзелу таго самага расейскага кінакрытыка.‍

Я ўважліва прачытала абмеркаванні і довады абодвух бакоў.‍

Тыя, хто выступалі супраць яго ўдзелу, падкрэслівалі не столькі ягоную нацыянальную прыналежнасць альбо грамадзянства, а тое, носьбітам якіх каштоўнасцяў і якой пазіцыі ён з’яўляецца. У прыватнасці, Воля Сасноўская, беларуская даследчыца, мастачка, куратарка, прыцягнула ўвагу да таго, што Антон вельмі ўхваліў «Дау» … 700 гадзін сапраўдных, абсалютна рэальных катаванняў, жорсткасці, гвалту… І хоць дзве крымінальныя справы пра гвалт былі закрытыя, для мяне фільм выглядае як квінтэсэнцыя таго, што чыняць расейскія салдаты ва Украіне.‍

30 траўня ў абноўленай праграме ўсё яшчэ быў расейскі кінакрытык, але не было некаторых маіх дарагіх беларускіх ды ўкраінскіх калег, не было блізкіх для беларускай літаратуры людзей. Калі меркаванне супольнасці не ўлічваецца, для каго тады ўсё гэта і ў чым сэнс? Для каго гэта і навошта? Я лічу, што маю права на адказ.‍

Антон Долін датычна негатыву, які ўзнік, адказаў: «Мне ўсё роўна. <…> Мы дамовіліся пакуль [з арганізатарамі] проста, што я прыеду».‍

МНЕ ВСЕ РАВНО‍

Гучыць асабліва абуральна, калі вырвана з кантэксту, але і ў кантэксце — мне, напрыклад, не бывае ўсё адно, калі меркаванне выказваюць не апошнія для беларускай культуры людзі. Але для таго каб пра гэта задумацца, трэба пацікавіцца, што гэта за людзі і ў чым яны бачаць праблему.‍

Урэшце, 2 чэрвеня кінакрытык адмовіўся ад удзелу ў фестывалі, але што гэта ўжо мяняе? Калі ў Беларусі пачаліся пратэсты і рэпрэсіі, многія расейскія калегі не засталіся ў баку. Напрыклад, паэт, перакладчык, літаратурны крытык і выдавец Уладзімір Каркуноў пераклаў шмат беларускіх вершаў на рускую мову, пісаў артыкулы пра сучасную беларускую літаратуру, уклаў і паспрыяў выданню зборніка беларускай пратэставай паэзіі… Штосьці мне падказвае, што калі б ён апынуўся ў такой сітуацыі, то павёў бы сябе па-іншаму. Ён расеец, але ён — сябар беларусаў і сябар украінцаў.‍

Справа не ў «культуры адмены», на якую так зручна спіхнуць усё, у чым так шмат намяшана, што няма сіл разбірацца. На беларускі фестываль інтэлектуальнай кнігі запрасілі чалавека, які не ёсць сябрам беларускай культуры. Сябар не скажа: «Мне ўсё адно». Сябры маюць жаданне паглыбіцца ў праблему, зразумець яе, прыслухацца. Сябры ўмеюць прызнаваць, што частка адказнасці за канфлікт ляжыць на іх. Яны здольныя адступіць, паступіцца сваімі інтарэсамі дзеля іншых.‍

Арганізатары фестывалю просяць прабачэння за «заўчасную публікацыю» праграмы, пункты якой «не былі канчаткова ўзгодненыя». Не за тое, што не ўлічылі нашае меркаванне. Не за тое, што высокапарна паставілі культуру па-над усім, хаця па-над усім, па-над усімі намі цяпер толькі адно — вайна.‍

Арганізатары «ў межах сваіх праектаў паслядоўна выступаюць супраць любых форм дыскрымінацыі і цэнзуры». У гэтым іх свеце ідэальных каштоўнасцяў не знайшлося месца нашаму неідэальнаму меркаванню. Можа быць, яны проста выконваюць сваю працу? Настолькі сумленна, што тыя, для каго будуецца гэты дом абсалютнай роўнасці, застаюцца бяздомнымі.‍

Калі адкрыць артыкул на сайце «Нашай Нівы» пра сітуацыю з фестывалем, па старонцы плыве радок: «Паведаміць пра памылку».‍

Я паведамляю пра памылку.

Меркаванне аўтара не заўжды тоеснае меркаванню рэдакцыі.